به گزارش مشرق، در همین دور و اطراف ما یک صنعت سرگرمی عظیم وجود دارد که به آن درام‌های عربی یا از آنجا که نقطه کانونی انتشارش در ماه رمضان است، درام‌های رمضانی می‌گویند. حتی تعداد قابل‌توجهی از این مجموعه‌ها را نمی‌توان یافت که در ایران با زیرنویس فارسی در اختیار کاربران باشد؛ چه رسد به اینکه از جزئیات آن کسی خبر داشته باشد. اتفاقا این مجموعه‌ها می‌توانند خیلی برای مخاطبان ایرانی جذاب باشند، چون از سبک زندگی گرفته تا چهره هنرپیشه‌ها، خیلی از شباهت‌ها را می‌شود بین فضای این سریال‌ها و فضای ایران پیدا کرد.

نکته مهم اینجاست که این صنعت بزرگ با آنکه به‌شدت پولساز است، محصولاتش را به‌صورت مجانی در اختیار مخاطبان قرار می‌دهد. آنها به‌جای دریافت حق اشتراک از مشتریان با فروش تبلیغات درخلال پخش برنامه‌ها به درآمد می‌رسند. در چنین فضایی فعالیت پلتفرم‌های پولی بسیار سخت می‌شود، چون مخاطب عرب عادت به پرداخت حق اشتراک ندارند و از این جهت مخاطبان ایرانی هم چنین هستند.

با توجه به شباهتی که بین بستر اجتماعی ایران و کشورهای عربی در این زمینه وجود دارد، می‌شود فعالیت پلتفرم‌های آنلاین ویدئو به شرح درخواست را در ایران و کشورهای عربی مقایسه کرد و به نتایج جالبی رسید. در ادامه پس از بررسی فضای سریال‌سازی عربی، به موضوع پلتفرم‌های جهان عرب و پوشش ده‌ها سریال تلویزیونی در آن پرداخته شده است. در سال پاندمی کرونا، یک سریال سوری  «الحرملک» ۱۱۳ میلیون مخاطب داشت، دیگری  «مقامات‌العشق» ۸۲ میلیون، بعدی «فاصله ایمنی»، ۷۰ میلیون و سریال پس از آن «زنجیره‌های طلا» هم ۵۵ میلیون مخاطب نفر.

سریال‌بازار عربی در ماه رمضان

سریال‌ عربی، معمولا به سبک تله‌نولا در آمریکای لاتین یا سوپ‌اپرا در ایالات متحده تشبیه می‌شود؛ نوعی سریال عامه‌پسند که کمابیش پاسخگوی نیازهای اجتماعی روز در هر جامعه‌ای هم هست. حالا که حداقل ۶۰ سال از تاریخچه سریال‌های‌ عربی می‌گذرد، می‌شود به هویت مستقلش توجه کرد و ویژگی‌های آن را برشمرد. تمرکز اصلی این مجموعه‌ها روی پخش در ایام ماه مبارک رمضان است اما این فقط می‌تواند شروعی برای مجموعه‌ها باشد و پخش آنها در باقی ماه‌های سال هم ادامه پیدا کند.

جهان عرب این نمایش‌های ویژه را از طریق تلویزیون به‌صورت مجانی تماشا می‌کنند. سریال‌ها مجانی هستند اما در عوض با پخش تبلیغات، هزینه ساخت‌شان را در می‌آورند و به سود هم می‌رسند. ماه رمضان به‌تنهایی حدود ۶۰ درصد از کل درآمد تبلیغاتی در مناطق عربی را شامل می‌شود. سرمایه‌گذاران یک‌سری ایستگاه‌های خصوصی تلویزیون را باز می‌کنند که فقط در این ماه فعالیت دارند. این ایستگاه‌های تلویزیونی وارد ماراتن داغ و نفس‌گیری می‌شوند که شامل بیش از ۶۰۰ کانال ماهواره‌ای رایگان است.

بیشتر سریال‌ها در ۳۰ قسمت تهیه می‌شوند و بعضی از آنها پس از این ماه هم ادامه پیدا می‌کنند. این مجموعه‌های تلویزیونی بخشی جدایی‌ناپذیر از سنت‌های ماه رمضان در این مناطق شده‌اند و این سنت به همان روشی انجام می‌شود که در گذشته اجداد مردم این مناطق، برای طی کردن شب‌های ‌ماه رمضان، به گفتن داستان‌ها و افسانه‌های قدیمی می‌پرداختند. چنین کاری بخشی از سنت شب‌های این ماه در گذشته‌های ایران هم بود و همچنان در بعضی مناطق کشور انجام می‌شود. بعضی از سریال‌های عربی، هشت تا ۱۲‌سال است که به‌صورت دنباله‌دار هرسال در ماه‌ رمضان پخش می‌شوند.

عمده تولیدات رمضانی تلویزیون‌های عربی مربوط به خاورمیانه می‌شود. غیر از خاورمیانه، تونس، مراکش و الجزایر هم در این زمینه دستی بر آتش دارند، اما در همین خاورمیانه، حتی کشورهای جنگ‌زده‌ای مثل یمن و فلسطین، سریال‌های متعددی برای ماه رمضان تولید می‌کنند. مصر و سوریه در زمینه تولید درام عربی، سرآمدان دنیای عرب هستند. این کشورها در گذشته هم سرآمدان سینمای عرب بودند.

تماشای مجانی سریال عربی با کدام شرط؟

مخاطبان سریال‌های عربی به تماشای مجانی سریال‌ها عادت کرده‌اند اما پخش مکرر آگهی‌ها بین این مجموعه‌ها،‌ گاه آزاردهنده می‌شوند. متوسط زمان پخش هر قسمت از یک سریال عربی ۳۰ دقیقه است اما به‌دلیل پخش پیاپی آگهی، تماشای آن گاهی یک ساعت و ربع به‌طول می‌انجامد.

با توجه به این وضعیت کمابیش می‌توان حدس زد که فعالیت پلتفرم‌های توزیع فیلم و سریال در کشورهای عربی با چه مشکلاتی مواجه خواهد بود. از طرفی مخاطبان عرب به تماشای مجانی سریال‌ها عادت کرده‌اند و از این جهت با مخاطبان آمریکایی که از ابتدا با تلویزیون کابلی آشنا بودند و پذیرفتن اصل پرداخت پول بابت اشتراک، برایشان عادی شده بود، فرق دارند؛ از طرف دیگر تماشای آگهی‌های پیاپی لابه‌لای این سریال‌ها گاه آزاردهنده می‌شود و پلتفرم‌ها می‌توانند وسوسه شوند که با تامین بستری برای تماشای بدون تبلیغات این مجموعه‌ها، بخشی از بازار را در دست بگیرند.  سرزمین‌های عربی بستر خاصی برای توزیع سریال هستند و شرایط ویژه‌ای دارند.

نتفلیکس حاضر نشد در سرزمین‌های عربی روی ساخت هیچ‌سریالی سرمایه‌گذاری کند، بلکه ترجیح داد سریال‌های عربی برتر را که از کانال‌های ماهواره‌ای پخش شده‌اند، بخرد و با دوبله یا زیرنویس به مخاطبان غیرعرب عرضه کند. دلیل این قضیه آن بود که عرب‌ها به تماشای مجانی سریال‌ها عادت داشتند و سرمایه‌گذاری روی چنین بازاری برای نتفلیکس به‌صرفه نبود. اینها اما باعث نشد که درام عربی در پلتفرم‌های آنلاین مسیر جدیدی برای خودش باز نکند. هم پخش مجموعه‌ها روی پلتفرم‌ها و هم تولید بعضی از مجموعه‌ها متناسب با شرایط اقتصادی بسترهای آنلاین، رفته‌رفته به‌راه افتاد و توانست مسیر خودش را تا حدودی پیدا کند اما چگونه؟

شیوه استفاده عرب‌ها از فناوری پلتفرم، در نوع خودش خاص و جالب‌توجه است و شاید با توجه به آن بشود مدلی نزدیک‌تر به خواص بازار ایران را طراحی کرد. بعضی از پلتفرم‌های غیرانتفاعی وجود دارند که به بینندگان این امکان را می‌دهند تا از فیلم‌ها و سریال‌های انحصاری عربی یا خارجی، به‌صورت کاملا رایگان از طریق اپلیکیشن‌ها و وب‌سایت‌های این پلتفرم‌ها استفاده کنند.

اینجا نیز همچنان تبلیغات بازرگانی وجود دارد اما اگر علاقه‌مند به حذف آنها هستید، می‌توانید حق‌ اشتراک بپردازید. مزیت این پلتفرم‌ها به تلویزیون این است که زمان تماشای هر برنامه، تحت‌مدیریت خود کاربر خواهد بود و اگر خواست و حاضر شد پولش را بپردازد، می‌تواند از شر تبلیغات بازرگانی هم خلاص شود.

پلتفرم‌ها مکمل کانال‌های تلویزیونی

در ماه رمضانی که گذشت، شبکه‌های ماهواره‌ای عربی ۱۷۲ سریال را جذب کردند که بیننده عرب را ملزم به تماشای ۸۶ ساعت نمایش در طول یک‌روز می‌کرد. این البته منهای تبلیغاتی که در میانه برنامه‌ها پخش می‌شوند، محاسبه شده است. به‌طور مثال شرکت‌ها و موسسات تلویزیونی داخل دبی، حق پخش ۳۱ سریال عربی را تهیه و خریداری کرده‌اند که درصورت حذف وقفه‌های تبلیغاتی و با توجه به اینکه میانگین هر قسمت سریال ۳۰ دقیقه است، اگر مخاطبی بخواهد تمام این سریال‌ها را ببیند، باید حدود ۱۷ ساعت در روز وقت بگذارد.

اگر کسی بخواهد تمام سریال‌های عربی را ببیند، باید ۴۳ ساعت در روز زمان بگذارد و اگر زمان تبلیغات بین سریال‌ها را هم محاسبه کنیم، به عدد ۲۱۵ ساعت در روز خواهیم رسید. به‌عبارتی دیدن تمام سریال‌های عربی که برای یک روز ماه رمضان ساخته شده‌اند، نه روز زمان خواهد برد. این درحالی است که پخش خیلی از مجموعه‌ها با پایان ماه رمضان به اتمام نمی‌رسد و درطول سال هم ادامه خواهد داشت. توقعات ابتدایی نسبت به خیلی از سریال‌ها بالاست اما معلوم نیست که مخاطبان را به همان اندازه راضی کند و در عوض بعضی از مجموعه‌هایی که کمتر کنجکاوی‌برانگیز بوده‌اند، در ادامه بسیار موفق عمل خواهند کرد.

این باعث می‌شود این مجموعه‌ها بعدا داوطلبانی برای دیدن پیدا کنند و همه اینها دست‌به‌دست هم می‌دهد تا پلتفرم‌ها به‌عنوان مکمل تلویزیون‌های ماهواره‌ای به میدان بیایند. به‌عبارتی یکی از کارکردهایی که برای پلتفرم‌ها در جهان عرب تعریف می‌شود، همین است. درنتیجه پژواک ضعیفی که آثار تولیدشده در پلتفرم‌ها دریافت کردند، مشخص شد که جامعه عرب به‌طورکلی ممکن است درطول سال به پلتفرم‌های دیجیتال و  بسترهایی مثل یوتیوب علاقه‌مند باشد،

اما تلویزیون همچنان نزدیک‌ترین چیز به مردم در ماه رمضان باقی می‌ماند. به‌خصوص تمام خانواده را در یک ماه گردهم می‌آورد؛ جایی که هریک از اعضای خانواده به صفحه موبایل خود عقب‌نشینی نمی‌کند و به‌تنهایی به تماشای چیزی نمی‌نشیند. تلویزیون همچنان بزرگ‌ترین اولویت است و چون این‌طور است، سریال‌ها روی سکوهای دیجیتال تاثیر ضعیفی داشته است و شبکه‌های باز عمومی بیشترین سهم را از پیگیری به خود اختصاص داده‌اند.

عرب‌ها چه سریال‌هایی را دوست دارند

از لحاظ موضوعی، سریال‌های تلویزیونی عرب معمولا بر موضوعات اجتماعی، مستند کردن تحولات مختلف جامعه عرب، تغییر در پویایی خانواده، ظهور نیروهای سیاسی، تاثیر سرمایه‌داری، تاثیر فناوری و به‌عبارتی هجوم مدرنیته و البته مساله فساد ساختاری تمرکز می‌کنند. مضامین تاریخی هم چندسالی است تحت‌تاثیر سریال‌های ترکی به مجموعه‌های جهان عرب ورود کرده‌اند. این مجموعه‌ها غالبا حماسه‌های تاریخی راجع‌به شخصیت‌های اسلامی یا داستان‌های عاشقانه با چاشنی شورمندی و بی‌باکی شرقی هستند.

در هر صورت محتوای این مجموعه‌ها به‌ندرت به آن سه‌گانه مقدس مضمونی که تابوی تلویزیون‌های عربی هستند، یعنی جنسیت، مذهب و مسئولان سیاسی دولت‌های تولیدکننده هر سریال سرک می‌کشند؛ گرچه یک پنجره مختصر از آزادی، بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵ در مصر باز شد و این قبل از اقدام مجدد دولت در به دست گرفتن کنترل این صنعت بود. سوریه هم با توجه به اتفاقات موسوم به بهار عربی، از سال ۲۰۱۱ به این‌سو مدتی دچار رکود در فعالیت سریال‌سازی‌اش شد؛ اما دوباره توانست به اوج برگردد و در سال ۲۰۲۰، یعنی اوج پاندمی کرونا، حتی توانست از مصر پیشی بگیرد.

فضای سریال‌های عربی به‌طور کل خانوادگی‌تر است. اما ورود پلتفرم‌ها باعث ساخت مجموعه‌هایی در مقیاس کمتر از سی قسمت، حتی پنج، هفت و ۱۰قسمتی شد و به‌علاوه توانست مجموعه‌هایی را جلوی دوربین بفرستد که در آنها خبری از ستاره‌های گران و مشهور درام عربی نبود.

با این حال این شیوه سریال‌سازی چندان در جهان عرب مورد اقبال قرار نگرفت. سریال استخوان شکسته که از شبکه‌های ابوظبی، ماهواره سما سوریه، کانال لانا و شبکه LBC پخش می‌شود و تعداد قسمت‌های آن ۳۳ قسمت است، شاید معروف‌ترین سریال سوری امسال بود. ماجرای سریال این است که ابوریان از کار پسرش در گمرک برای تسهیل کار غیرقانونی و قاچاق توسط ماموران فاسد گمرک استفاده می‌کند.

او مرتکب جنایات متعددی می‌شد، ازجمله درخواستش مبنی بر انتقال خودروی حاوی پول به ابوعباده و انفجار خودرو که منجر به کشته شدن سرتیپ طلال و سربازانش و اتفاقات  دیگری شد. به عبارتی این مجموعه درباره فساد موجود در ساختار حکومت ساخته شده است. سری سوم سریال مصری «الاختیار» هم بین آثار این کشور توانست بیشتر از موارد دیگر به چشم بیاید که موضوعی کاملا سیاسی داشت. اینها نشان می‌دهد مخاطبان جهان عرب، درکنار مسائل خانوادگی، دغدغه بسیاری برای موضوعات اجتماعی هم دارند.